PRAWO OSOBOWE

 

1. Zdolność prawna i jej wymogi

 

  • Zdolność prawna (podmiotowość prawna) to zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków w zakresie interesującego nas prawa prywatnego. Rzymianie nie zdefiniowali ani zdolności prawnej, ani zdolności do czynności prawnych - byli jednak świadomi ich występowania.

 

  • Dzisiaj zdolność prawną nabywa się wraz z urodzeniem. W Rzymie było podobnie, spełnione musiały być jednak ponadto 3 warunki (tzw. status) zdolności prawnej (określanej także jako caput - sytuację prawną osoby). Do tych trzech statusów należą:

 

    1. status libertatis - stan wolności lub niewoli

 

    1. status civitatis - pozycja zajmowana w państwie rzymskim (obywatelstwo)

 

    1. status familiae - położenie w rzymskiej rodzinie agnatycznej

 

  • Wśród statut libertatis wyróżnić można 2 główne stany (summa divisio - najwyższy podział Gaiusa): servi (niewolnicy) i liberi (wolni). Wśród wolnych wyróżnić można ingenui (wolno urodzeni) i libertini (wyzwoleńcy).

 

  • Status civitatis dzieli się na 3 stany: cives (obywateli rzymskich), Latini (Latynów) oraz peregrini (peregrynów). Wśród tych kategorii zauważyć można dalsze rozróżnienia, związane z określonymi zdarzeniami czy instytucjami prawa rzymskiego.

 

  • Jeżeli zaś chodzi o status familiae to istniały tutaj dwie możliwości. Można było być albo osobą alieni iuris, albo sui iuris.

 

  • Pełna zdolność prawna przysługiwała tylko obywatelom rzymskim o odpowiedniej pozycji, a więc samowładnym osobom sui iuris.

 

  • Ponadto mogły następować różnego rodzaju zmiany sytuacji prawnej człowieka, zwane capitis deminutio (dosłownie 'umniejszenie osobowości'):

 

    1. Capitis deminutio maxima było najwyższym stopniem capitis deminutio, polegającą na utracie wolności. Skutki cywilne tej instytucji porównywano do śmierci cywilnej, swego rodzaju spadku do kategorii rzeczy. Oczywistym jest, że utrata wolności powodowała tutaj jednocześnie utratę obywatelstwa.

 

    1. Capitis deminutio media polegała zaś na utracie obywatelstwa z zachowaniem wolności. Ten rodzaj capitis deminutio następował wtedy, gdy Rzymianin przyjmował obywatelstwo innego państwa lub gdy został skazany na banicję, tzw. wyłączenie od wody i ognia. Banita spadał do roli cudzoziemca.

 

    1. Capitis deminutio minima następowało zaś wtedy, gdy osoba sui iuris spadała do kategorii alieni iuris, oraz także zawsze wraz ze zmianą przynależności familijnej, np. przez arogację lub adopcję, conventio in manum żony, oddanie w mancipium. Działo się to z zachowaniem wolności i obywatelstwa. Capitis deminutio minima powodowała

zerwanie dotychczasowej więzi agnacyjnej oraz wygaśnięcie praw osobistych i majątkowych (np. użytkowania, praw spadkowych). Natomiast nie wywierała żadnych skutków dla więzów kognacyjnych.

 

 

 

2. Początek i koniec osobowości fizycznej

 

  • Istota osobowości fizycznej żywo interesowała prawników, dlatego wielokrotnie wypowiadali się oni na temat jej początku i końca.

 

  • Istniala powszechna zgoda, iż odrębny byt człowieka zaczyna się od momentu urodzenia. Ponadto skutki prawne wywoływało tylko żywe urodzenie . Kontrowersje pojawiały się natomiast co do oznak żywego urodzenia. Prokulianie wymagali wyraźnego krzyku noworodka, Sabinianie zadowalali się jakimkolwiek znakiem, np. ruchem. W razie wątpliwości brano pod uwagę żywotność płodu - z tym że, za żywotne uważano płody minimum siedmiomiesięczne.

 

  • Za osoby nie uważano płodów, które nie miały kształtu ludzkiego lub były w inny sposób zdeformowane, tzw. monstra. Kwestia uznania płodu za osobę miała nieraz doniosłe znaczenie praktyczne, np. mogła wpływać na ważność testamentu.

 

  • Od chwili urodzenia zaczynała się zdolność prawna. Przysługiwała ona jednak wyłącznie osobom wolnym, niewolnicy jej nie mieli. Jeżeli osoba rodziła się jako sui iuris, zyskiwała od razu pełną zdolność prawną. Jeśli była alieni iuris - ograniczoną. Latynowie i peregryni osiągali przez urodzenie zdolność prawną według własnych systemów prawnych.

 

  • Płód poczęty, ale jeszcze nieurodzony (tzw. nasciturus) nie był uważany za odrębną osobę. Umożliwiano mu jednak uzyskanie korzyści majątkowych (tylko korzyści!) przy zastosowaniu fikcji tej treści, że skutki urodzenia rozciągano wstecz. Można było ponadto ustanowić specjalnego kuratora do strzeżenia praw nasciturusa (tzw. curator venfris).

 

  • Koncepcja praw nasciturusa także miała określone skutki prawne, zwłaszcza w prawie spadkowym. Jeśli nie przewidziano płodu w testamencie, to jeśli urodził się on żywy, testament stawał się nieważny, i w grę wchodziło tylko dziedziczenie beztestamentowe. Jeśli urodził się martwy, testament zachowywał moc.

 

  • Osoba fizyczna kończyła się w sposób naturalny wraz ze śmiercią. Wszelkie wątpliwości co do faktu i momentu śmierci rozstrzygał sędzia w normalnym postępowaniu, w prawie poklasycznym pojawiły się ułatwiające postępowanie domniemania.

 

  • W sferze stosunków prawnych skutki podobne do śmierci powodowała utrata wolności. W obrębie instytucji capitis deminutio maxima wystąpić mogły ponadto dwie, charakterystyczne sytuacje - fikcje chroniące przed pełnymi skutkami tej instytucji w przypadku popadnięcia w niewolę wroga:

 

    1. Postliminium. Jeśli jeniec powrócił z niewoli, jego prawa jako człowieka wolnego odżywały na podstawie tzw. ius postlimini - 'prawa powrotu' do poprzedniego miejsca zamieszkania i wcześniejszej sytuacji prawnej. W czasie niewoli jego sytuacja prawna pozostawała więc w zawieszeniu. W ten sposób zachowywano ciągłość praw

majątkowych, władzy ojcowskiej, opieki,.... Gasły jedynie stosunki prawne oparte na stanach faktycznych, niemożliwe do pogodzenia ze stanem niewoli, np. służebności osobiste czy posiadanie.

 

    1. Fictio legis Corneliae. Na podstawie lex Corneliae (80 p.n.e.) jeśli Rzymianin zmarł w niewoli, przyjmowano fikcję, że śmierć nastąpiła w chwili popadnięcia w tę niewolę - umożliwiało to utrzymanie w mocy testamentu i w ogóle dziedziczenie jak po człowieku wolnym.

 

 

 

  1. Powstanie niewoli

 

  • Niewola była instytucją formacji iuris gentium. Instytucje Justyniana wprost mówią, że niewola była stanem stojącym jawnie w sprzeczności z ius naturale. Państwo rzymskie było państwem formacji niewolniczej przez cały okres swojego istnienia. Początkowo dominowało głównie niewolnictwo patriarchalne (domowe) - niewolnicy byli bardzo cenni. Największy rozwój instytucji nastąpił na przełomie II/I w. p.n.e.

 

  • Niewolnicy rekrutowali się głównie z jeńców wojennych i dzieci urodzonych w niewoli.

 

  • Jeńcy wojenni stawali się na ogół własnością państwa rzymskiego, ale państwo tylko część z nich zatrzymywało do bezpośredniej eksploatacji - jako tzw. servi publici. Przeważnie resztę z nich sprzedawano w ręce prywatne. Ten sposób powstawania niewoli przeważał w okresie republiki, np. podbój Galii przez Cezara dostarczył ok. miliona nowych niewolników. Jeńców zdobywano także w drobnych utarczkach granicznych, a także drogą rabunku i sprzedaży ludzi przez korsarzy.

 

  • Niewola była stanem dziedzicznym, przechodzącym na dzieci poprzez matkę. Problem licznych związków mieszanych rozstrzygano właśnie w ten sposób, że niezależnie od ojca dziecka, dziecko było niewolnikiem jeśli jego matka była niewolnicą, a wolnym, jeśli była ona osobą wolną. Później, zgodnie z zasadą favor libertatis, dziecko rodziło się wolne jeśli matka choć przez chwilę w trakcie ciąży była osobą wolną.

 

  • ta przynosiła korzyść właścicielom niewolnicy, gdyż płód niewolnicy zawsze powiększał majątek jej właściciela. Po ustaniu okresu intensywnych podbojów właśnie ten rodzaj powstawania niewoli dostarczał największą ilość niewolników. Niewolnicy urodzeni w niewoli byli przy tym wyżej cenieni, bowiem zwykle łatwiej znosili swój stan.

 

  • Inne źródła powstawania niewoli:

 

    1. Niewolnikiem u wrogów stawał się Rzymianin - jeniec wojenny, z zastrzeżeniem ius postlimini.

 

    1. Do powstania niewoli prowadziła także sprzedaż trans Tiberim, czyli poza granice państwa, np. niewypłacalnego dłużnika.

 

    1. Podobny skutek powodowała sprzedaż osób uchylających się od spisu majątkowego, poboru wojskowego lub dezerterów (w prawie archaicznym i przedklasycznym).

 

 

    1. Taki skutek wywoływały też niekiedy przepisy prawa karnego, np. skazanie na ciężkie roboty w kopalniach lub na walkę ze zwierzętami - tacy skazańcy stawali się servi poenae.

 

    1. W okresie cesarstwa pojawił się nowy sposób utraty wolności. Na podstawie uchwały senatu z 52 n.e. (SC Claudianum) kobieta wolna, która utrzymywała stosunki z cudzym niewolnikiem wbrew woli jego właściciela, stawała się niewolnicą tego właściciela. Ofiarą tego przepisu padały głównie kobiety z warstwy proletariatu. Justynian uznał SC Claudianum za urządzenie niegodne jego czasów i uchylił jego moc obowiązującą.

 

 

 

  1. Położenie prawne niewolników

 

  • Niewolnicy byli podstawową siłą roboczą i masową kategorią społeczną. Według niektórych szacunków ich ilość przewyższała nawet ilość wolnych mieszkańców imperium. W tym stanie rzeczy podstawowym zadaniem wewnętrznym państwa i jego klasy rządzącej było utrzymanie władztwa nad niewolnikami i stworzenie dogodnych warunków ich eksploatacji. Prawo rzymskie regulowało więc sytuację niewolników w sposób maksymalnie korzystny dla właścicieli.

 

  • W źródłach niewolnicy występują bardzo często, pod nazwami servi, mancipium lub po prostu homo. Niewolnica to ancilla. Właściciel niewolnika to dominus. Gaius w I księdze rozprawia o niewolnikach jako o osobach, ale w drugiej umieszcza ich już na równi z rzeczami. Wg ius civile niewolnicy w istocie należeli do kategorii rzeczy res mancipi, ponadto res in commercio.

 

  • Takie ukształtowanie pozycji niewolników miało doniosłe skutki praktyczne. Pan miał nad niewolnikiem ius vitae necisque (prawo życia i śmierci). Właściciel mógł się nim posługiwać według upodobania, także w obrocie gospodarczym. Niewolnikom nie wolno było mieć prawnie uznanej rodziny - ich związki faktyczne miały charakter contubernium i zależały od przyzwolenia właściciela. Podobne cechy charakteryzowały związki pomiędzy niewolnikami a wolnymi. Dziecko niewolnicy zawsze przypadało właścicielowi.

 

  • Niewolnicy nie mieli zdolności prawnej ani zdolności procesowej. Dojrzali niewolnicy mieli natomiast zdolność do czynności prawnych. Ich działania miały określoną doniosłość w prawie - jeśli coś nabywali, nabywali skutecznie, ale ze skutkiem dla właściciela. Z kolei właściciel nie odpowiadał za zobowiązania zaciągnięte przez niewolnika. Odpowiedzialność za "delikty" była zaś ściśle określona w dogodnej dla właściciela formie odpowiedzialności noksalnej (polegająca na zapłacie kary pieniężnej lub wydaniu sprawcy poszkodowanemu; spadała na osobę będącą właścicielem w chwili "litis contestatio".

 

  • Z tytułu zobowiązań zaciągniętych przez niewolników (i inne osoby alieni iuris)przysługiwały określone powództwa pretorskie przeciwko właścicielom, tzw. actiones adiecticia qualitatis (nazwa pochodzi jednak już ze średniowiecza):

 

    1. actio de peculio - skarga wobec zobowiązań osób zarządzających własnym peculium; ewentualna wierzytelność właściciela miała pierwszeństwo

 

    1. actio exercitoria - skarga przeciwko właścicielowi, który ustanowił niewolnika kapitanem okrętu

 

 

    1. actio tributoria - powództwo przeciwko wierzycielowi z tytułu peculium obróconego na cele handlowe, dotyczące jego podziału między wierzycieli

 

    1. actio quod iussu - skarga z tytułu czynności dokonanych na polecenie właściciela

 

    1. actio de in rem verso - wobec zwierzchnika, który osiągnął korzyść majątkową z czynności niewolnika; do wysokości przysporzenia

 

    1. actio institoria - skarga przeciwko właścicielowi, który ustanowił niewolnika kierownikiem przedsiębiorstwa

 

  • Niewolnicy nie mieli także żadnych praw publicznych. Tylko w momentach skrajnego zagrożenia lub w trakcie rozgrywek politycznych zdarzało się, że zaciągano ich do służby wojskowej wraz z jednoczesnym wyzwoleniem. W sferze prawa karnego podlegali surowej odpowiedzialności zbiorowej, np. SC Sicilianum z 10 n.e. stanowiło, że w przypadku gwałtownej śmierci właściciela torturom i karze śmierci podlegali wszyscy niewolnicy, którzy nie ratowali go z narażeniem własnego życia. Przepis ten występował jeszcze w prawie justyniańskim.

 

  • Położenie niewolników stopniowo się poprawiało ze względów gospodarczych. Opłacało się dawać im więcej praw i swobody, gdyż osobiście zainteresowani skutkami swoich działań stawali się bardziej efektywni. Tym sposobem w III w. p.n.e. zaczęto wyznaczać im peculia, ich zobowiązania uzyskały status zobowiązań naturalnych, zaczęto stosować zasadę favor libertatis, itp.

 

  • W sferę władzy pana, nietykalną za republiki, od pryncypatu ingerowało ustawodawstwo cesarskie. Zabraniano nadużyć i okrutnego postępowania wobec niewolników - niewolnik taki mógł teraz znaleźć ochronę władzy publicznej. Zakres tej ochrony pozostawał jednak wąski. Do końca istnienia państwa rzymskiego, pomimo pewnych tendencji liberalnych, nie podważono samej instytucji niewoli.

 

 

 

  1. Sposoby wyzwalania niewolników

 

  • Ze stanu niewoli można było wyjść na mocy przepisu państwowego lub z woli właściciela. Przypadki nadania wolności przez państwo były znane już w okresie republiki, np. w razie powołania do wojska czy wykrycia spisku. Z czasem wolność nadawano niekiedy także dla ochrony niewolnika przed nadużyciami właściciela. Na wielką skalę prowadziło jednak do wolności jedynie dobrowolne wyzwolenie przez właściciela. Skutków takich nie pociągało za sobą natomiast, np. porzucenie - niewolnik taki stawał się po prostu rzeczą niczyją, i podlegał zawłaszczeniu.

 

  • Wyzwoleń dokonywano z wielu przyczyn. Najważniejszą był kryzys ustroju niewolniczego, co zachęcało do mobilizowania niewolników do większej aktywności. Niewolnik mógł zasłużyć na wyzwolenie przez umiejętny zarząd peculium czy w inny sposób. Dużą rolę odgrywały względy prestiżowe - wyzwoleńcy powiększali bowiem orszak pogrzebowy zmarłego oraz zapewniali odpowiedni rozgłos. Wyzwoleni niewolnicy podlegali w końcu dalszej eksploatacjiw ramach prawa patronatu. Czasem w grę wchodziły także względy humanitarne, związane z filozofią stoicką czy chrześcijańską.

 

  • Wyzwolenie nazywało się manumissio, co oznacza dosłownie 'wypuszczenie z ręki', a w przenośni także 'uwolnienie od władzy', manus oznacza bowiem także władzę. Sposoby dokonywania wyzwoleń były liczne i urozmaicone. Ogólnie można je podzielić na wyzwolenia formalne, wg ius civile, i nieformalne wg prawa pretorskiego.

 

  • WYZWOLENIA WEDŁUG IUS CIVILE:

 

    1. Manumissio vindicta - było wyzwoleniem dokonywanym przez właściciela przed organem władzy państwowej (głównie pretorem) za jego aprobatą. Forma ta miała swój początek w formach procesowych wczesnej republiki, następnie podlegała licznym modyfikacjom, ale jej istota przetrwała aż do Justyniana.

 

    1. Manumissio censu - polegała na wpisie dotychczasowego niewolnika, za przyzwoleniem właściciela, na listę obywateli przy okazji spisu obywatelskiego dokonywanego co 5 lat przez cenzora. Sposób ten ściśle związany był z przeprowadzaniem census, zanikł więc w dominacie.

 

    1. Manumissio testamento - nadanie wolności w testamencie, po śmierci właściciela. Wyróżnić można dwie formy takiego wyzwolenia:

 

      1. Manumissio testamento directa - było to wyzwolenie bezpośrednie, wiążące się z samym faktem śmierci właściciela. Patronem wyzwolonego pozostawał zmarły, a obowiązki wyzwoleńca (zwanego tu libertus orcinus) ograniczały się do poszanowania czci zmarłego. Kryło się tu jednak niebezpieczeństwo - w taki sposób wyzwalano często niewolników mających być spadkobiercami spadków zadłużonych ponad miarę.

 

      1. Manumissio testamento fideicommisaria - sporządzający testament nakładał tutaj na spadkobierców obowiązek wyzwolenia wskazanych niewolników. Patronem była w tym przypadku osoba dokonująca wyzwolenia.

 

    1. Manumissio in ecclesia (od 316 n.e.) - za Konstantyna Wielkiego uzyskał znaczenie państwowe, chrześcijański sposób wyzwalania niewolnika przed biskupem i zebraną gminą wyznaniową.

 

  • WYZWOLENIA WEDŁUG IUS PRAETORIUM:

 

    1. Manumissio inter amicos - wyzwolenie w gronie przyjaciół

 

    1. Manumissio per epistulam - wyzwolenie w liście skierowanym do wyzwalanego

 

    1. Manumissio per mensam - wyzwolenie przez dopuszczenie do biesiady

 

Wyzwolenia nieformalne niosły za sobą wiele komplikacji. W świetle prawa niewolnik wciąż pozostawał niewolnikiem, choćby faktycznie korzystał z wolności. Jego wolność była niepewna i zależała jedynie od woli właściciela. Pretoriowie rozciągnęli ochronę nad takimi niewolnikami, zabraniając ponownego ich wtrącenia do stanu niewoli. Z tej praktyki wyłoniła się nowa kategoria wyzwoleńców prawa pretorskiego. Lex Iunia Norbana w 19 n.e. nadała im stanowisko Latynów juniańskich. Kategorię tę zniósł Justynian, zrównując wszystkie stopnie wolności i obywatelstwa.

 

  • W okresie republiki wyzwolenia rozwijały się bardzo żywiołowo i przybrały znaczne rozmiary. Niekontrolowany przypływ takich obywateli był z jednej strony źródłem siły Rzymu, z drugiej jednak zagrażał jego rdzennej ludności. Temu niebezpieczeństwu miały działać dwie ustawy wydane z inicjatywy cesarza Augusta, mające utwierdzić podstawy ustroju niewolniczego. Obie przetrwały do czasów Justyniana, po czym Lex Fufia została uchylona, a z Lex Aelia ostał się jedynie zakaz wyzwoleń na szkodę wierzyciela.

 

    1. Lex Fufia Caninia (2 p.n.e.) wprowadziła ograniczenia wyzwoleń testamentowych, szczególnie częstych i ogromnych. Odtąd bez ograniczenia można było wyzwolić maksymalnie 2 niewolników, przy liczbie 3 - 10 maksymalnie połowę, 11 - 30 maks. 1/3, 31 - 100 maks. 1/4, przy większej liczbie maksymalnie 1/5 wszystkich niewolników, ale nie więcej niż 100.

 

    1. Lex Aelia Sentia (4 n.e.) wprowadziła zaś ograniczenia merytoryczne wyzwoleń. Wyzwalający musiał mieć teraz co najmniej 20 lat, co miało zapewniać dostateczne rozeznanie, wyzwolony min. lat 30, a więc spędzić już dość długi okres w niewoli. Wyjątki dopuszczano tylko dla słusznej przyczyny, czego badaniem zajmowała się specjalna komisja. Niepożądane było wyzwalanie niewolników wcześniej karanych bądź używanych do igrzysk cyrkowych - ci mogli uzyskać tylko status peregrini dediticii. Skutków wyzwolenia pozbawiono także wyzwoleń dokonanych na szkodę wierzyciela, a także dokonanych przez wyzwoleńca na szkodę patrona.

 

 

 

6. Położenie prawne wyzwoleńców

 

  • Wyzwoleniec nazywał się libertus lub libertinus. Jego stanowisko prawne było zróżnicowane w zależności od sposobu, jakim uzyskał wolność.

 

  • Obywatelem rzymskim stawał się tylko niewolnik wyzwolony przez obywatela według form uznanych przez ius civile. Wyzwoleniec Latyna stawał się Latynem, peregryna - peregrynem. Kategorie Latynów i peregrynów zostały ponadto sztucznie rozszerzone przez Lex Fufia (Latini Iuniani) oraz Lex Aelia (peregrini dediticii).

W ten sposób każdej kategorii wolno urodzonych odpowiadała odpowiednia kategoria wyzwoleńców.

 

  • Wyzwoleńcy wszystkich kategorii byli upośledzeni w sferze prawa zarówno prywatnego, jak i publicznego. Nawet wyzwoleńcy - obywateli mieli bardzo ograniczony udział w życiu publicznym, np. nie posiadali ius honorarium - dostępu do urzędów republikańskich. Senatorzy i ich zstępni nie mogli także zawierać małżeństw z wyzwoleńcami.

 

  • W sferze prawa prywatnego dyskryminacja wyzwoleńców znajdowała swój wyraz w bardzo obszernym prawie patronatu. Stosunek ten kształtowano na podobieństwo relacji ojciec - dzieci, w istocie była to kontynuacja wyzysku niewolniczego w łagodniejszej formie.

 

 

  • Prawo patronatu przynosiło patronowi korzyści osobiste i majątkowe. Po stronie wyzwoleńca spoczywał obowiązek poszanowania, a nawet posłuszeństwa patronowi - głównie natury obyczajowej, ale i prawnej. Np. wyzwoleniec nie mógł pozwać swego patrona bez zgody pretora, a już w ogóle nie mógł wnosić wobec niego powództw zniesławiających. Wyzwoleńcy ponadto bardzo często tworzyli klientelę swego patrona, pozostającą pod jego opieką, ale i zależnością.

 

  • W dziedzinie stosunków majątkowych najcenniejsze były usługi wyzwoleńca i prawo do majątku po jego śmierci. Przyrzeczenie świadczenia bezpłatnych usług patron mógł przyjąć pod przysięgą jeszcze przed wyzwoleniem. Niekiedy nakładane na wyzwoleńców ciężary czyniły ich wolność iluzoryczną, co wymusiło interwencje pretorów.

 

  • Już na podstawie Ustawy XII Tablic przysługiwało patronowi prawo dziedziczenia po wyzwoleńcu, jeśli nie pozostawił z najbliższych dziedziców. Z czasem patron dziedziczył co najmniej w części, obok dzieci. Po śmierci wyzwoleńca wyzwolonego nieformalnie cały jego majątek przypadał patronowi. Sam wyzwoleniec nie mógł natomiast dziedziczyć testamentowo. Pomiędzy patronem i wyzwoleńcem istniał ponadto wzajemny obowiązek alimentacyjny.

 

  • Prawo patronatu było dziedziczne po stronie patrona, natomiast dzieci wyzwoleńców rodziły się już jako wolno-urodzeni (ingenui). Tak więc prawdziwa wolność stawała się udziałem dopiero dzieci wyzwoleńców. Zależności wynikające z prawa patronatu mógł usunąć tylko przywilej cesarski, jednak i on nie znosił prawa spadkowego patrona. Pełne zrównanie z wolno-urodzonymi dawała dopiero natalium restitutio, przywilej udzielany za zgodą patrona. Justynian rozciągnął oba przywileje na wszystkie kategorie wyzwoleńców, zachowując jednak prawo patronatu.

 

  • Od pryncypatu patronowie zabiegali o możliwość odwołania wyzwolenia w stosunku do 'niewdzięcznych wyzwoleńców' (revocatio in servitutem). Możliwość taką dopuścił Konstantyn Wielki. Warto jednak zaznaczyć, że także patron zobowiązany był stosunkiem patronatu. Jeśli złamał jego postanowienia, to stawał się osobą wyklętą i każdy Rzymianin mógł go bezkarnie zabić.

 

 

 

7. Status civitatis

 

  • Wolni mieszkańcy państwa rzymskiego, zarówno ingenui jak i libertines, różnili się między sobą rodzajem stanowiska w państwie - tzw. status civitatis. W Imperium Rzymskim wykształciły się i współistniały ze sobą 3 zasadnicze kategorie ludności: obywatele (cives), Latynowie (Latini) oraz peregryni (peregrini).

 

  • Przynależność do tych kategorii miała znaczenie zwłaszcza z punktu widzenia prawa publicznego. Obywatele rzymscy byli gospodarzami państwa, do nich należał więc aparat władzy, sprawowanie urzędów (ius honorarium), głosowanie na zgromadzeniach ludowych (ius sufragi), odwoływanie się do zgromadzeń od kary śmierci (ius provocatoris) i służba w legionach (ius militiae). Tylko Rzymianie mogli ponadto nosić nazwisko rzymskie. Latynowie i peregryni mieli w tych obszarach działalności państwa udział skromniejszy, ograniczony z reguły do zarządu lokalnego. Różnice te zostały zatarte w okresie cesarstwa. Przynależność do określonej kategorii miała jednak niemałe znaczenie także w dostępie do instytucji prawa prywatnego i procesu cywilnego.

 

 

  • CIVES ROMANI rządzili się w stosunkach cywilnoprawnych własnym prawem, dostępnym z reguły tylko dla nich - ius civile. Tylko obywatel mógł pozostawać w małżeństwie typu rzymskiego (ius conubii), być dzierżycielem władzy ojcowskiej (patria potestas), podmiotem własności kwirytarnej, czy stroną w procesie legislacyjnym (legis actio). Rzymianom przysługiwało także ius commerci, czyli prawo udziału w czynnościach prawnych ius civile. Ponadto tylko obywatele mieli bierną i czynną zdolność testamentową.

 

  • Obywatelem zostawało się przez urodzenie z obywateli rzymskich. W stosunku do dzieci ze związków mieszanych obowiązywały dość skomplikowane przepisy. W Rzymie nie uzyskiwało się obywatelstwa przez samo zawarcie małżeństwa z obywatelem. Obywatelstwo uzyskać można było także drogą wyzwolenia czy poprzez nadanie państwowe. Na masową skalę obywatelstwo rozszerzono na mocy ustaw lex Iulia i lex Plautia Papiria (90 i 89 p.n.e.). Otworzyły one drogę do obywatelstwa wszystkim wolnym mieszkańcom Italii, a więc Latynom. Peregryni stali się obywatelami na mocy edyktu Karakalli w 212 n.e. Pozostałe kategorie ludności (Latini Iuniani i peregini dediticii) uzyskały obywatelstwo w czasach Justyniana.

 

  • LATINI pierwotnie byli mieszkańcami Lacjum, równiny sąsiadującej z Rzymem. Takich Latynów zwano Latini veteres. Byli oni kulturalnie bliscy Rzymianom i posługiwali się zbliżonym prawem. W związku z tym uzyskali dostęp do niektórych instytucji prawa rzymskiego. Latini veteres mogli, np. uzyskać obywatelstwo przez proste przeniesienie się do Rzymu (ius migrandi) lub pełnienie wysokich urzędów w swoich gminach, mogli zawierać związki małżeńskie z Rzymianami (ius conubii), brać udział w czynnościach prawnych dostępnych dla obywateli (commercium). Nie dysponowali ius honorarium, ale mieli ograniczone ius sufragi. Kategoria ta istniała do 90 p.n.e., kiedy to na mocy lex Iulia wszystkich Latynów uznano za obywateli Rzymu.

 

  • Kategoria Latynów została sztucznie rozszerzona w dwóch kierunkach. Od III w. p.n.e. zaczęto zakładać kolonie na prawie latyńskim poza terytorium właściwego Lacjum. W ten sposób powstała nowa kategoria mieszkańców tych kolonii latyńskich, zwanych LATINI COLONIARII. Takim Latynom nie przysługiwało ius migrandi i ius conubii. Mogli jednak korzystać z czynności prawnych rzymskiego prawa prywatnego (commercium). Latini coloniarii uzyskali obywatelstwo na mocy Constitutio Antoniniana w 212 r.

 

  • Trzecią kategorią Latynów są LATINI IUNIANI, powstali na mocy lex Iunia Norbana z wyzwoleńców prawa pretorskiego. Tacy Latynowie korzystali z commercium, nie posiadali jednak żadnych praw politycznych. Po ich śmierci cały ich majątek wracał do wyzwalającego. Mogli jednak uzyskać obywatelstwo pod pewnymi warunkami. Latini Iuniani uznani zostali za obywateli dopiero w prawie justyniańskim, w 530 roku.

 

  • PEREGRINI byli to wolni mieszkańcy państwa rzymskiego, którzy nie byli ani obywatelami, ani Latynami. Występowali w Rzymie od dawna, ale kategoria ta nabrała większego znaczenia dopiero w wyniku ekspansji rzymskiej sięgającej poza granice Lacjum i Italii. Podbite ludy włączano do rzymskiego organizmu państwowego i systemu prawnego w dwojaki sposób.

 

  • PEREGRINI CERTAE CIVITATIS pochodzili z miast i gmin, które dobrowolnie przyjęły zwierzchnictwo Rzymu. Narzucono im tylko określone obowiązki polityczne, ale pozostawiono nietkniętą organizację lokalną. W Rzymie nie mieli oni co prawda żadnych praw, ale w swoich stosunkach prywatnoprawnych rządzili się swoim prawem miejscowym, a w kontaktach zewnętrznych ius gentium.

 

  • PEREGRINI DEDITICII pochodzili zaś z obszarów pokonanych, które zdane były na łaskę Rzymu. Ich organizacje lokalne zostały zniszczone, a mieszkańcy tylko ogólnie podlegali zwierzchnictwu państwa rzymskiego. Nie mieli praw politycznych. Podlegali ius gentium, ale ponieważ regulowało ono głównie obrót gospodarczy, ich stosunki spadkowe i rodzinne często pozostawały nieokreślone. Kontrowersje budzi fakt, czy zostali włączeni w krąg zastosowania Constitutio Antoniniana.

 

  • Kategoria peregrini dediticii została sztucznie rozszerzona na mocy lex Aelia Sentia, która do tej kategorii doliczyła niebezpiecznych wyzwoleńców. Ich pozycja prawna była jednak jeszcze gorsza od pozycji zwykłych peregrini dediticii - wolno im się było osiedlać min. 100 mil od Rzymu. Nie mogli też nigdy uzyskać obywatelstwa. Otrzymali je dopiero w prawie justyniańskim.

 

  • Status civitates mógł ulec zmianie na skutek capitis deminutio media. Capitis deminutio media polegała bowiem na utracie obywatelstwa z zachowaniem wolności. Ten rodzaj capitis deminutio następował wtedy, gdy Rzymianin przyjmował obywatelstwo innego państwa lub gdy został skazany na banicję, tzw. wyłączenie od wody i ognia. Banita spadał do roli cudzoziemca. Utratę obywatelstwa automatycznie powodowała także capitis deminutio maxima.

 

 

 

8. Status familiae

 

  • W szerokim znaczeniu familia oznacza w źródłach rzymskich zarówno zespół osób, jak i wartości majątkowych należących do jednego domu. W prawie klasycznym najbardziej właściwym znaczeniem jest jednak familia jako związek osób wolnych obejmujący zwierzchnika i osoby podległe jego władzy albo familia wszystkich agnatów.

 

  • Pozycja, jaką jednostka zajmowała w obrębie rzymskiej familii, decydowała o jej pozycji prawnej. Doniosłość praktyczną ma tutaj zwłaszcza podział na osoby siu iuris i alieni iuris.

 

  • PERSONAE SUI IURIS były to osoby własnowolne, niepodlegające władzy zwierzchnika familijnego. Z reguły osobami sui iuris byli dojrzali mężczyźni, będący sami zwierzchnikami familijnymi, ale jeśli ktoś wcześniej stracił ojca mógł stać się osobą siu iuris nawet zaraz po urodzeniu. Osobami sui iuris były także kobiety nie mające zwierzchnika familijnego i nie będące w małżeństwie cum manu. Należały tu także wszystkie osoby z jakichkolwiek przyczyn pozostające poza familią agnacyjną, np. dzieci pozamałżeńskie.

 

  • Osoby sui iuris miały pełną zdolność prawną, a więc mogły być, np. właścicielami rzeczy, dłużnikami i wierzycielami w stosunkach obligacyjnych, itd.

 

  • PERSONAE ALIENI IURIS były to osoby podległe władzy zwierzchnika familijnego. Specyfiką rzymskiego systemu prawnego jest to, że mogli to być nawet ludzie w pełni dojrzali, sprawujący wysokie funkcje państwowe - status osoby alieniu iuris trwał tu tak długo, jak długo żył agnacyjny patriarcha.

 

  • Osoby alieni iuris miały ograniczoną zdolność prawną. Z uwagi na swój stan podległości nie mogły mieć nic własnego, a zatem nie miały zdolności majątkowej. Pod tym względem sytuacja osób alieni iuris, wolnych i niewolników, była podobna. Obie kategorie mogły działać w obrocie poprzez peculia. Osoby wolne alieni iuris korzystały jednak dalej z rozwoju swojego peculium, a także z podziału majątku familijnego i tą drogą uzyskiwały uprawnienia, których niewolnicy nie posiadali.

 

  • Status familiae podlegało zmianom poprzez capitis deminutio minima. Capitis deminutio minima następowało wtedy, gdy osoba sui iuris spadała do kategorii alieni iuris, oraz także zawsze wraz ze zmianą przynależności familijnej, np. przez arogację lub adopcję, conventio in manum żony, oddanie w mancipium. Działo się to z zachowaniem wolności i obywatelstwa. Capitis deminutio minima powodowała zerwanie dotychczasowej więzi agnacyjnej oraz wygaśnięcie praw osobistych i majątkowych (np. użytkowania, praw spadkowych). Natomiast nie wywierała żadnych skutków dla więzów kognacyjnych.

 

 

 

9. Zdolność do czynność prawnych

 

  • Zdolność do czynności prawnych to zdolność do tego, aby za pomocą czynności prawnych kształtować sytuację prawną własną lub innych osób. Podobnie jak zdolności prawnej, Rzymianie nie definiowali tego pojęcia. Zdolność do czynności prawnych była w Rzymie także ograniczona, ale według odmiennych kryteriów: płci, wieku i stanu umysłowego (a także marnotrawstwa).

 

  • OGRANICZENIA ZE WZGLĘDU NA WIEK. Według tego kryterium ukształtowały się 4 kategorie osób:

 

    1. Infantes - dzieci poniżej 7 lat. Dzieci były całkowicie pozbawione zdolności do czynności prawnych, a ich działania nie wywierały w prawie żadnych skutków. W ich imieniu czynności prawnych dokonywać mógł opiekun (tutor).

 

    1. Impuberes - niedojrzali. W przypadku mężczyzn był to okres od 7 do 14 roku życia, w przypadku kobiet od 7 do 12 roku życia. Mieli oni ograniczoną zdolność do czynności prawnych - mogli skutecznie dokonywać przysporzeń, natomiast umniejszać majątek i zaciągać zobowiązania tylko za zgodą opiekuna. Jeżeli zawarta czynność miała dwojaki charakter przysparzająco-zobowiązujący, skuteczna była tylko część zobowiązująca - stąd nazwa negotium claudicans. Czynność taka mogła stać się w pełni skuteczna dopiero, jeśli pupil zatwierdził ją po dojściu do dojrzałości (tzw. ratihabitio). W II w. n.e. dopuszczono dla kontrahentów dochodzenie swoich należności z tytułu czynności kulejącej na podstawie bezpodstawnego wzbogacenia.

 

    1. Puberes minores - dojrzali poniżej 25 roku życia. Posiadali oni pełną zdolność do czynności prawnych, ale byli chronieni w prawie ze względu na swoje nikłe doświadczenie i młodzieńczą lekkomyślność. Kategorię tę wprowadziła w II w. p.n.e. Lex Plaetoria (lub Laetoria). Sama ustawa operowała sankcjami karnymi wobec tych, którzy umyślnie narażą minorów na szkodę. W razie dokonania niekorzystnej czynności prawnej mogli oni dodatkowo uchylić się od jej skutków za pomocą exceptio legis Laetoriae lub ubiegać się o restitutio in integrum. Zniechęcało to potencjalnych kontrahentów do wchodzenia w stosunki prawne z minorami - aby zniwelować ten skutek minor poprosić mógł o kuratora, którego aprobata czyniła daną czynność nie naruszalną. W prawie klasycznym kurator taki mógł nawet sprawować zarząd całym majątkiem. Zawarcie małżeństwa i sporządzenie testamentu pozostało jednak zawsze wyłącznym uprawnieniem minora.

 

    1. Puberes - dojrzali powyżej 25 roku życia. Mieli oni pełną zdolność do czynności prawnych, chyba że ich ograniczenia wynikały z innych przyczyn, np. stanu umysłowego. Takie stanowisko mógł uzyskać także minor na mocy przywileju cesarskiego.

 

  • OGRANICZENIA ZE WZGLĘDU NA PŁEĆ. Dojrzałe kobiety (pow. 12 r.ż.) mogły być osobami sui iuris, a więc mogły mieć zdolność prawną, jeśli nie pozostawały pod władzą agnacyjną ojca lub męża. Jednak nawet wtedy pozostawały ograniczone w zdolności do czynności prawnych, przynajmniej we wcześniejszym stadium rozwoju prawa rzymskiego, a później przy podejmowaniu szczególnie ryzykownych czynności, np. przyjmowania poręczenia za cudzy dług. Zgodę na ich czynności prawne rozporządzające wyrażał więc opiekun (tutor). Jednocześnie warto pamiętać o ius trium liberorum - kobieta posiadająca trójkę dzieci uzyskiwała pełną zdolność prawną.

 

  • OGRANICZENIA ZE WZGLĘDU NA STAN UMYSŁOWY. Chorzy psychicznie (furiosi) nie mieli rozeznania tego, co czynią, dlatego ich czynności prawne pozbawione były znaczenia oraz nie ponosili odpowiedzialności za przestępstwa. W prawie rzymskim nie było jednak urzędowego stwierdzenia stanu choroby i orzeczenia o ubezwłasnowolnieniu, dlatego w okresie przerw w chorobie (tzw. lucida intervalla) czynności prawne chorego były ważne. Dla takich osób ustanawiano kuratora.

 

  • OGRANICZENIA ZA WZGLĘDU NA MARNOTRAWSTWO. Marnotrawcy (prodigi) nie mogli na mocy Ustawy XII Tablic zarządzać majątkiem odziedziczonym po przodkach, jeśli majątek ten trwonili i w ten sposób narażali swą rodzinę na ubóstwo. Zakres tej ochrony rozciągnięto z czasem na cały majątek marnotrawcy. Decyzja pretora lub namiestnika o odebraniu zarządu majątkiem (interdictum bonorum) obejmowała zakaz umniejszania i obciążania majątku (chyba że za zgodą kuratora), zezwalała jednak na czynności przysparzające.

 

  • Osoby prawne działały zaś przez swoje organy, określone w statutach i noszące różne nazwy, np. magistratus, sindicus, procurator, oeconomus.

 

  • Rozbieżny charakter wymogów co do zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych prowadził do specyficznego krzyżowania się ich ze sobą. Wyróżnić można więc - w zależności od kategorii osób - następujące stany:

 

    1. Osoby mające pełną zdolność prawną, a zarazem pełną zdolność do czynności prawnych (wolni mężczyźni, obywatele rzymscy sui iuris, dojrzali wiekiem i bez zakłóceń stanu umysłowego).

 

    1. Osoby mające zdolność prawną, ale pozbawione pełnej zdolności do czynności prawnych (kobiety sui iuris, niedojrzali mężczyźni sui iuris, dojrzali mężczyźni sui iuris umysłowo chorzy lub marnotrawcy).

 

    1. Osoby pozbawione zdolności prawnej, ale mające zdolność do czynności prawnych (głównie niewolnicy, ale także wolne osoby sui iuris, mające wprawdzie zdolność prawną,

 

ale pozbawione zdolności majątkowej).

 

 

 

10. Osoby prawne

 

  • Osobami prawnymi w prawie rzymskim były zespoły osób (korporacje, stowarzyszenia) lub masy majątkowe (fundacje) posiadające zdolność prawną.

 

  • Już sama nazwa państwa z czasów republiki - Res Publica - wskazuje na to, że pojmowano je jako związek ogółu obywateli, posiadający majątek odrębny od ich majątku, np. w postaci zasobów ziemi czy servi publici, a także skarbu państwowego w dyspozycji senatu. W pryncypacie nastąpił rozdział majątku publicznego - część wpływów otrzymywali do swojej dyspozycji cesarze, jako tzw. fiscus, a reszta pozostawała w dyspozycji senatu. Cesarza uważano wtedy za 'pierwszego obywatela' i w ślad za tą konstrukcją fiscus poddany został przepisom prawa prywatnego i procesu cywilnego. W późniejszym okresie, wraz z umacnianiem się cesarza, fiscus rozszerzał się kosztem senatu. Za Dioklecjana objął już całość wpływów państwowych. Chociaż nabierał coraz więcej cech publicznoprawnych, brał nadal udział w prywatnoprawnym obrocie z osobami prywatnymi.

 

  • Związkami osób były również gminy i kolonie rzymskie (muncipia, civitates, coloniae). Spełniały one funkcje publiczne, ale miały ponadto swoje majątki, rozwijały działalność gospodarczą i były zainteresowane dostępem do obrotu prywatnoprawnego.

 

  • Podobnie funkcjonowały różne stowarzyszenia (collegia, sodalitates, sodalicia), które skupiały zespoły osób związanych ze sobą, np. wspólnotą zawodu czy kultu religijnego. Ustawa XII Tablic zapewniała swobodę ich zawierania - wystarczało porozumienie założycieli. Do założenia stowarzyszenia potrzeba było 3 osób, do istnienia już założonego tylko jednej. Za Augusta lex Iulia de edegis wprowadziła system koncesji dla stowarzyszeń odbywających zebrania, z czasem poddano je także dalszej kontroli.

 

  • Osobami prawnymi były także fundacje, występujące w dwojakiej postaci. Wcześniejsze były tzw. fundacje niesamodzielne - wartości majątkowe powierzane gminom, stowarzyszeniom albo osobom prywatnym na określone cele. W cesarstwie chrześcijańskim rozwijały się dla celów dobroczynnych (tzw. piae causae). Później pojawiły się zaś fundacje samodzielne, tzn. odrębne majątki zarządzane przez specjalnie w tym celu powołane organy. Taki charakter miały też zakłady kościelne (kościoły, klasztory).

 

  • Zdolność prawna osób prawnych ograniczała się w zasadzie do uprawnień i obowiązków majątkowych. Z natury rzeczy nie były one uwikłane w stosunki rodzinne, itp. - ale ograniczenia zaznaczały się także w prawie majątkowym. Z dużymi oporami i w wąskim zakresie dopuszczano gminy i stowarzyszenia do dziedziczenia po osobach fizycznych. Natomiast gminy mogły wyzwalać niewolników i sprawować nad nimi prawo patronatu (stowarzyszenia od Marka Aureliusza), z czym wiązały się uprawnienia i majątkowe, i osobiste.

 

  • Rzymianie nie stworzyli ogólnej teorii osób prawnych. Nawet w ustawodawstwie Justyniana zebrany materiał jest fragmentaryczny i rozproszony. Zachowane źródła świadczą jednak o tym, że z doraźnymi problemami praktycznymi radzono sobie w Rzymie bez większej trudności.
  • Do edyktów magistratur prawnicy pisali liczne komentarze wyjaśniające szczegółowe kwestie praktyczne. Widać w nich proces wyodrębniania się nowej, abstrakcyjnej kategorii uczestników obrotu prawnego.
  • Materiał zebrany w źródłach rzymskich zostanie dalej rozwinięty w średniowieczu.
Mobile menu
Prawo Morza Trybunał Prawa Naturalnego przeciwieństwo